Хурдан морь уяах арга
ХӨЛС
Хурдан морины тарга хүчийг
буулгах арга нь хөлслөх юм. Морьдыг уяанд барьсан эхний нэг хоёр өдөр энгийн
уяж өнжих буюу уяа тойруулан гишгүүлж баалгах ба үүний хойно нэмнэн хөлсөлснөөр
уяаны идэвхтэй үйл ажиллагаа эхэлнэ.
Эхний хөлсийг тун зөөлөн явж
авахгүй бол морь няцарч уяа эхнээсээ л эвгүйтэж мэднэ. Гэхдээ хэт зөөлөн явж
хөлсийг дотогш нь оруулж бас болохгүй.
Уяагаа нилээн хэд тойрч шогшиж
биеий нь халаасны дараа салхи сөрөн хатираалан яваад хоёр чихний нь угаар хөлс
бөнжигнөөд ирэхийн үед эргэж салхины уруу дандаа зөөлөн цогиулсаар уяан дээрээ
ирж буугаад мөн салхины уруу харуулан зогсоож, бага зэрэг гишгүүлэн байж хөлсий
нь хусна. Эхний 2-3 хөлсний дараа морины шавар хөлс дуусна. Энэ нь арьснаас
гарч байгаа, үсний шороо тоостой холилдон заваан хөлс байна.
Түүний дараагийн хэдэн хөлсөөр
арьсан доорх өөх гадагшлан өтгөндүү тосорхог хөлс болон гарна, үүний тосон хөлс
гэдэг. Энэ хоёр хөлсний дараа шинэвтэр хөлс гарч ирэх ба түүнийг усан хөлс
гэдэг. Миний ойлголтоор энэ нь махнаас ялгаран гарч байгаа хөлс юм. Үүний дараа
буюу хамгийн сүүлд сувдан хөлс гарна. Энэ нь харьцангуй цаанаас буюу махны уг,
бараг л яснаас гарч байгаа хөлс гэж төсөөлмөөр санагддаг.
“Ясны хөлс гарлаа” гэж ярианы
хэлэнд байдаг шүү дээ. Энэ хөлсийг их авч болохгүй гэдэг юм.
Хөлсөнд морины тарга хүч бууж,
бие нь тавирч, булчин шөрмөснүүд нь эрчимтэй ачаалалд дасч ирдэг байна. Хөлслөөд
ирсэн морь хөрвөөмтгий байдаг нь бие сайхан амарч тавирч байгаагийн тэмдэг. Нэг
сарын уяаны туршид дээд хоёр насны морийг 9-10 орчим удаа хөлсөлдөг билээ.
ТАР
Хурдан морины амьсгааг задлах
арга нь тар хийх явдал юм. Тарлах газрын хэмжээг 1-2 км ээс хэтрүүлэх хэрэггүй.
Анхны тар хийхэд их анхааралтай хандах хэрэгтэй. Эхлээд л олон морьдтой хол
ширүүн тарлавал морь шантарч, зүрх нь үхэж, уухиа хөөрүү, түүгээрч үл барам
чичирдэг болно. Анхны тарыг болж өгвөл ганцааранг, эсвэл ойр зэндааны цөөн
морьдтой, ойр газар зөөлөн хийх нь зөв. Үүний тул эргэнгүүт ухасхийхгүй,
шогшиж, хатируулж явснаа нэмэн нэмсээр татахын өмнө жаахан цахилуулж болно.
Цаашдаа сунгаа, давхил бүрийн
өмнө хийх ба харин тулгаж тарлах уу, тарны дараа амралттай давхил өгөх үү гэдэг
нь морь мориныхоо янз байдлыг харж байгаад таны өөрийн шийдэх хэрэг мөн.
Энд нэг зүйлийг зориуд тэмдэглэн
хэлье. Ямар ч морь тарны дараа бие нь чангарч, хөлсний дараа бие нь суларч
байдаг. Таны уясан морь сунгаа, давхилд биеий нь чангалаад мордуулбал сайн
байна уу, суллаад мордуулбал сайн байна уу, түүнийг л харгалзвал зохино.
Нэг сарын уяаны туршид морийг 8-9
удаа тарлана. Хуурай догшин тарыг морины амьсгааг онгойлгоход сайн гэх нь бий
боловч ихэнхи хашир уяачид үүнийг бараг цээрэлдэг. Тарлахдаа морийг голцуу л
биеий нь сайн халааж чийгтүүлж байж ухасхийлгэдэг.
СУНГАА
ясан морины давхил орж байгаа
эсэхийг сорих шалгуур нь сунгаа юм. Миний багад буюу хурдны морь унаж байх цагт
уях морьдыг 6 сарын 20- дын орчим барьдаг, богинын, уртын гэсэн хоёрхон сунгаа
хийдэг байлаа. 1960-аад оны сүүлчээс морьдыг 6 сарын 15 ны үерэр барьдаг,
богино,дунд,урт гэсэн гурван сунгаатай болж байв.
Гэтэл одоо цагт морьдыг 6 сарын
10 өнгөрөөлгүй барьдаг, эрлийз, богино, дунд, уртын гэсэн ийм 4 сунгаатай
болоод байна.
Эрлийз буюу хамгийн эхний
сунгааныг 6 сарын 26-ны орчим 4 км орчим замд хийж байна. Тэгэхдээ уяаны галууд
өөр хоорондоо нийлэхгүй, дан дангаараа, уяан дээрээ буюу гаднаа голдуу хийж
байна. Энд цөөхөн морь мордож, зөөлөн сунгаа болж байгаа юм.
- БОГИНО сунгааг 6 сарын 29-нд 6-7
км замд хийдэг. Энэ сунгаанд уяачид морьдоо нэг их татангүй мөртлөө, мөн нэг их
шахаж шавдуулахгүй зөн, тааваар нь уралдуулдаг. Учир нь уяа бүрэн сайн эвлээгүй
байж магадгүй тул шахаж шамдуулбал буруудаж магадгүй, мөн хэт болгоомжилбол
цаана нь уяа эвлэх цэгцрэх хоног хугацаагүй учраас урьдын адил зөөлөн хандаад
амыг нь татуулаад байдаггүй.
ДУНД сунгааг 7 сарын 7-нд 12-14
км замд хийж байна. Энэ бол уяаны оргил ачааллын үе юм. Энэ үед морьдын чинь
уяа бүрэн эвэлсэн хаанахын хэний ч морьтой уралдахад бэрхшээхээргүй болсон байх
ёстой. Дунд сунгаанд морьдыг шавхан уралдаж үз. Тэр жилийн чинь уяаны өнгө төрх
харагдана. Харин дараа нь морьдоо маш нарийн ажиглаарай, өчүүхэн төдий хувирлыг
ч анзаарахгүй байж болохгүй шүү.
ИХ сунгааг 7 сарын 8-нд хийх
бөгөөд энэ үед наадмын замд нэгэнт хөдөлсөн, олон газрын уяачид, морьдтой нэг
дор цугларан буусан байдаг. Сүүлийн үед томоохон уяачид их сунгаанаар морьдоо
нилээд гамнах хандлагатай болоод байна. Жишээ нь: их сунгааны замыг 10 км-ээс
хэтрүүлэхээ больжээ.
Нэгэнт давхил нь гарсан, амьсгаа
нь сайн задарсан бол наадмын их давхил ойртсон үед олон морьдтой, хол газар ач
тач уралдуулах хэрэггүй гэж үздэг бололтой. Хэрэв таны морины уяа арай дутуу
санагдаад байгаа бол харин их сунгаанд сайн шавхаж уралдах хэрэгтэй дээ.
АМРАЛТ
Орчин цагт хурдан морины уяачид
хөлс, тар, сунгаанаас дутахгүй нэгэн чухал хүчин зүйлийг харгалзах болсон нь
морины амралт юм. Бидний бага залууд морьдоо цөөн хоногтой бариад, цөөн ажилтай,
цөөн сунгаатай, сунгаануудын хоооронд хоёрхон өдрийн өнжөөтэй, түүнд нь тар
хийж, хөлс аваад таардаг байсан бол одоо морьдоо бүхэл бүтэн сар гаруйн өмнө
бариад, алсаас зөөлөн ажиллаж, сунгаануудын хооронд 3 өдрийн өнжөөтэй,
түүнийхээ нэг өдөрт нь бараг бүтэн зогсоож амралт өгдөг болжээ. Энэ бол уяачид
туршлагажиж, уяа их нарийсч байгаа явдал юм. Гурван өдрийн өнжөөний алинд нь
амраах вэ гэдэг нь морь морины байдлаас л шалтгаална.
Давхилын ердөө маргааш үдээс өмнө
хөлслөхөд морины бие чангарч дараагийн давхилын өдрийг хүртэл хэвээрээ байсаар
улмаар цорой нь чангарч магадгүй байдаг. Ийм учраас ихэнх уяачид давхилын
маргааш өдөр нь зөвхөн уяа тойруулж гишгүүлж, баалгах төдий амраагаад, гурван
өнжөөний дунд өдөр нь ажил хийдэг.
Харин энэ өдөрт хөлслөх нь зөв
үү, тарлах нь зөв үү?. Хэрэв таны морь давхилын урд өдөр тарлаад мордуулахад
бие нь чангараад хөдөлгөөн нь сайн байдаг бол энэ дундах өдөр хөлдлөх нь
зүйтэй. Хэрэв таны морь давхилын урд өдөр хөлслөөд мордуулахад бие нь амраад
маргааш нь аятайхан хөдөлдөг бол энэ дундах өдөр амраах, эсвэл тарлах хэрэгтэй.
Ер нь ямар ч морины бие махбод, булчин шөрмөс нь тараар чангарч, хөлсөөр суларч
амардаг гэдэг нь тодорхой.
Тийм болохоор та өөрийнхөө
морьдыг тэр нь суллаад мордуулбал илүү хөдөлдөг, тэр нь чангалаад мордуулбал
илүү хөдөлдөг гэдгийг ажиглаад мэдчих хэрэгтэй юм.
Нийтлэлийг:
Морь уях сойх аргачлал
