Имэйл: contact@jockey.mn Утас: 11-323332, 88113315
ЧД, 4-р хороо, Бага Тойруу 18-4, УБ-15141

МОНГОЛ ЖОКЕЙ КЛУБ

Хээлтэй гүүний маллагааны онцлог

Хээлтэй гүүний маллагааны онцлог

Араб, Ахалтекин, Будённые үүлдрийн азарганд хураалгасан монгол үүлдрийн гүүнд дараах тэжээллэг маллагааны горимыг мөрдөн ажиллав. Гүү хээлтүүлэх үеийн маллагаа нь дөрвөн сарын арван тавнаас долоон сарын нэгнийг хүртэл үргэлжлэх бөгөөд байгалийн бэлчээрийг ашиглуулахын зэрэгцээ өглөө оройд 2,0-2,8 кг тэжээлийн нэгжтэй тэнцэх хүчит тэжээлийг өгч байв. Бидний туршилт явуулж байсан Зайсангийн амны энэхүү бэлчээр нь маш их талхлагдсан, бэлчээрлах талбай хомс учир гүүний ороог жигдрүүлэхийн тулд хангалттай тэжээлээр тэжээх нь чухал байсан. Харин бэлчээр хүрэлцээтэй учир ус,хужир элбэг,гүүний тарга хүч хэвийн бол нэмэгдэл тэжээл өгөх шаардлагагүй.
-Хээлтүүлгийн дараах үе буюу хээлийн эхний хагасын маллагааг 07 сарын нэгнээс 10 сарын 15 хүртэл дан бэлчээрийн маллагаанд үргэлжлүүлэв.Дээрх азарганд хураалгасан гүүг тусад нь суурилж, ямар ч адуунд ойртуулахгүйгээр өдөр нь хоньчлон хариулж, шөнө нь манах шаардлагатай.
-хээлтэй үеийн маллагааг хоёр бүлэг болгон зохион явуулав.
а . Бэлчээрийн маллагаанд үргэлжлүүлэн маллаж, унагалуулах
б . Тухайн оны 12 сарын 20-ныг хүртэл байгалийн бэлчээрт маллаж, улмаар дан байран маллагаанд тэжээх, энэ бүлэгт эрлийз гүүг хамруулав. Энэ бүлгийн гүүнд дараах жор норм бүхий тэжээлээр тэжээж байв.
150. Байран маллагаан дахь хээлтэй гүүг тэжээх норм, жор
_____________________________________________________________________________________
Тэжээлийн нэр, кг

Үүлдэрлэг байдал Норм т/н- ээр Хадлангийн өвс Хивэг Хошуу будаа Эрдэс, гр
Эрлийз 7,8 12,0 3,0 1,0 0,02
Манай орны нөхцөлд гүүний хээл авалт, хээлтэй явах хугацааны эхний хагас нь бэлчээр, ус сайтай зун, намрын улиралд байдаг тул хээлтэй гүүнд арчилгаа маллагаа төдийлөн шаардлагагүй. Харин хээлийн хоёрдугаар хагасаас өвөл, хаврын улирал эхэлдэг тул гүүний арчилгаа , нөмөр дулаан, хунхтай, нам дор аараг хөндийг сонгох ба цасны нимгэнийг дагуулж маллах нь зохистой.
Хаврын улиралд хээлтэй гүүг эрт ногоо идэхүйц шавар намаггүй, цасан шуурга, хүйтэн хавсарганаас хамгаалах, нөмөр дулаан газрыг бараадуулж, маллах шаардлагатай.
Гүү ихэвчлэн 4-5 сард төллөх тул хүний гар ажиллагаа төдий л их шаардлагагүй. Эрлийз гүүг хээлтэй үед нь сайн таорга хүчтэй байлгах хэрэгтэй боловч эхийн хэвлийд унагаа хэтэрхий таргалуулахгүйгээр гардан авч байжуулах явдалд онцгой анхаарвал зохино.
Эрлийз гүү болон цэвэр үүлдрийн азаргаар гишгүүлсэн монгол гүүг унагалахаас 20-25 хоногийн өмнө гэрийн ойролцоо авч байнгын хараа хяналтанд байлгах хэрэгтэй.
Бидний ажиглалт судалгаагаар эрлийз гүү нь цаг агаарын өөрчлөлт ( салхи, шуурга, хүйтрэлт)-тэй үед амархан цочрол авч хээл хаях явдал их гардаг. Иймд хээлтэй эрлийз анх унагалах гүүг 11 сарын дунд үеэс эхлэн нэмэгдэл оруулах шаардлагатай.
Харин соёолонгоос нь эхлээд гаднах температур -18 аас хэтрээгүй, цасны нягтрал 1,028 г/см кубээс их бус, бэлчээр ус хэвийн нөхцөлд бэлчээрээр маллах нь зүйтэй. Хээлтэй гүүг дутмаг тэжээлээр тэжээх нь хээлийн хугацааг уртасгаж, хээлийн өсөлт хөгжилтийг саатуулан, гүүний тарга хүч буурахаас гадна гарах унаганы бие бялдар суларч доройтоход хүрнэ.
Хээлтэй гүүний бодисын солилцоо ердийн үеийнхээс маш их өөрчлөгдсөн байх учир, тэжээлийн шимт бодисын хэрэгцээ хээлийн өсөлтөнд нь буюу, эхийн өөрийн биед нь их хэмжээгээр шаардах бөгөөд хээлийн 5-6 сартайгаас эхлэн түүний амьдын жин 10-12 хувь нэмэгддэг.
Хээлтэй эрлийз гүүний тэжээллэгийн жорд уураг, витамин, эрдэс бодисоор баялаг тэжээл өгөхөөр тооцож, нэг тэжээлийн нэгжид 75-80 гр шингэх уураг ноогдуулан тэжээх ба гүүний хээлтэй үед нь эрдэс бодис, витаминаар хангахын тулд загасны тос, үр тариа илүү тохиромжтой тул нэг тэжээлийн нэгжид 4-5 гр фосфор, 7-8 гр кальци, 100 кг амьдын жинд 16-20 мг каротин ноогдохоор бодож, хоногт 15-20 гр давс өгч сайн чанарын өвсөөр тэжээнэ. Нөгөө талаар эрлийз гүүнд унагаа хамгаалах, хөхүүлэх инстинкт /зуршил/ монгол гүүнээс арай сул байдаг тул унагалах дөхсөн үед нь байнгын хараа хяналтандаа байлган төллүүлэх шаардлагатай.

ЭРЛИЙЗ ӨСВӨР АДУУНЫ НӨХӨН ҮРЖИХҮЙ
Сүргийн нөхөн үйлдвэрлэлд тухайн үйлдрийн онцлог ашиг шимийн чиглэл голлох нөлөөтэй. Зах зээлийн эдийн засгийн харилцаанд шилжиж, мал хувьчлагдсанаар малчин бүр азарга адуутай болж, адуун сүргийнхээ үүлдэрлэг байдал, чанарт ихээхэн анхаарч, хурдан үүлдрийн эрлийз адууг гадаад орнуудаас оруулж ирэн манайд үржүүлж эхлээд байна. Цэвэр үүлдрийн болон эрлийз өсвөр адууны тоо манайд нилээд өсөж байгаа ч тэдгээрийг зөв зохистой тэжээх арга технологи дутагдаж байна. Монгол үүлдрийн азарганд 12-15 гүү ноогдуулж, сүрэг бүрдүүлэх тоог 35-40 гэж үздэг. Өсвөр адуу бэлгийн бойжилт 18-20 сартайдаа гүйцэх боловч, жилийн өнгө , цаг агаарын байдлаас хамааран янз бүр байна.
Эрлийз адууг монгол адуунаас арай хожуу буюу соёолонд нь хээлтүүлэгт оруулна. Учир нь түүний биеийн болон бэлгийн боловсролтой холбоотой юм. Нийлүүлэгт орж, эр нь үр тогтоох, эм нь хээл тээх чадвартай болсныг бэлгийн боловсролт гүйцсэн гэж үзнэ.
Хээлтэгч, хээлтүүлэгчийн бэлгийн ба биеийн бойжилт нь зөв явагдсанаар адуун сүрэг хэвийн хэмжээнд нөхөн үржих боломж бүрдэнэ. Бэлгийн бойжилт явагдах нас нь үүлдэр, ашиг шимийн чиглэл, газар зүйн онцлог, маллагааны нөхцөлөөс шалтгаалан харилцан адилгүй байна. Түргэн өсөлттэй үүлдэрт 2 настайгаасаа, нутгийн үүлдэрт 2,5- 3,0 настайгаасаа бэлгийн бойжилт эхлэх боловч азарган үрээнийх гүүнийхээс арай хожуу 4-5 насандаа явагдана.
Эрлийз өсвөр адууг соёолон насанд хүрсэн үед тарга хүч, биеийн байдлыг харгалзан тэжээлллэг, арчилгаа маллагааны хэвийн нөхцөлд 4-5 гүү хураалгах ба нугын чанар сайтай өвс 10 кг, толгойтой ногоон сүрэл 3 кг, хошуу будаа 4 кг, хивэг 1 кг –аар тэжээж, 8,5-9,7 тэжээлийн нэгж байхаар тооцож, нас гүйцсэн гүү сонгож хураалгах хэрэгтэй.
Өсвөр адууны биеийн өсөлт бүрэн гүйцээгүй, тарга тэвээрэг муухан байвал заавал хээлтүүлэгт оруулах шаардлагагүй. Өсвөр адууг чиглэлтэйгээр өсгөн бойжуулах, шимт бодис сайтай тэжээлээр хангасан нөхцөлд биеийн өсөлт нь эрчимтэй явагдаж, бэлгийн бойжилт эрт гүйцдэг.
Адууны үржилд ашиглах хугацаа нь биеийн өсөлт гүйцэж, нийлүүлэгт орсноос эхлэдэг. Энэ нь үүлдрийн онцлогоос хамаарч янз бүр байдаг.Тухайлбал уналгын болон хатирч үүлдрийн адуу 18-20, хүнд ачааны үүлдрийн адуу 15-16, Орловын хатирч үүлдрийн зарим удмын гүү 25-28 жил ашиглагдсан байна.
Д.Бодьхорлоо монгол үүлдрийн азаргыг 15-16, гүү 17-18 жил үржилд ашиглах боломжтой гэжээ.Нутгийн шилдэг сайн гүү 20 гаруй жил үржилд ашиглагдаж, үр төлөө өгсөн тохиолдол цөөнгүй байдаг.
Гүүний төлөрхөг чанарт түүний эрүүл мэнд, тэжээллэг арчилгаа, маллагаа , ажил эдэлгээнд ашиглагдаж байгаа байдал нөлөөлнө. Азарганы нөхөн иүржих чадварт түүний зан араншин, эрүүл мэнд, нас, тэжээллэг арчилгаа, байгаль цаг уурын нөхцлөөс гадна, үрийн хэмжээ, чанар, зэрэг үзүүлэлт их нөлөөлнө.
Азаргыг нэг удаагийн харайлтаар өгсөн үрийн хэмжээ 150-200 мл, 1 мл үрийн шингэнд 200-400 сая эр бэлгийн эс агуулагдаж байвал хэвийн гэж үзнэ. Зохиомол хээлтүүлэгт ашиглагдаж буй азарганы үрийг 3-5 дахин шингэлж болох боловч шингэн үрийг шингэлэхгүйгээр хээлтүүлэгт ашиглах нь зүйтэй.
Хээлтүүлгийн үед азарганы үрийн чанарыг тогтмол шалгаж байхаас гадна тэжээллэг, арчилгаа маллагааг сайжруулж уураг, витамин, эрдэс бодисоор баялаг тэжээлээр тэжээж, тэжээлийн жорд сайн чанарын өвс, будаа, шар будаа, гурвалжин будаа, вандуй, хуурай өндөг, шар лууван, байцаа зэргийг оруулах хэрэгтэй.

ЭРЛИЙЗ ӨСВӨР АДУУНЫ АРЧИЛГАА, МАЛЛАГАА

Сүүлийн жилүүдэд хурдны болон спортын чиглэлээр гадаад орнуудаас цэвэр үүлдрийн болон эрлийз адууг ихээр оруулж ирэх болсноор монгол адууг эрлийзжүүлэх явдал ихээхэн нэмэгдэх болов. Гарсан эрлийз адуу нь байгал цаг уурын эрс тэс уур амьсгалтай манай орны нөхцөлд дан бэлчээрийн маллагаанд маллахад багагүй хүндрэлүүд учирч байна. Хээл авсан гүүний хээлийг цуцаахгүй, тарга хүчийг бууруулахгүй, хараа хяналтандаа байнга байлгахын зэрэгцээ, нэмэгдэл тэжээлд оруулан сайн чанарын өвс, хүчит тэжээл, ус хужраар хангах нь чухал. Сайн тэжээллэг маллагаанд байсан гүүнээс эрүүл чийрэг бие цогцостой унага төрөхөөс гадна цаашдын өсөлт хөгжилт нь ч сайн байдаг. Нялх унага гадаад орчны элдэв нөлөөлөлд ихээхэн цочормтгой байдаг тул түүнд аажмаар дасгах, улмаар эхийг нь сүү сайтай байлгах шаардлагатай бөгөөд бэлчээр гадна орчны температур зэрэг нөхцөлд дасгаж, унаганы биеийн ерөнхий байдал төрхийг нарийвчлан хянаж анхаарч байх нь зүйтэй. Цэвэр үүлдрийн азарганы эрлийз унагыг зун саалинд аль болох хамруулахгүй байж, бэлчээр ус нь тохирч байгаа эсэхийг байнга хянаж байх хэрэгтэй. Хүйтэн сэрүүний улирал эхэлмэгц 6-8 сартайд нь буюу 10 сарын эхээр цаг агаарын байдлаас шалтгаалан нэмэгдэл тэжээлд оруулан өсөлт хөгжилтийг нь саатуулахгүй байхаар тооцож, тэжээллэгийг зохицуулах хэрэгтэй. Унагыг 6-12 сартайд нь 5,0-6,2 тэжээлийн нэгж, 66-73 гр шингэх уураг бүхий тэжээлээр тэжээх нь чухал. Хэрэв хангалттай сайн тэжээх боломжгүй нөхцөлд эрлийз унаганы эхийг нь хээлтүүлэгт оруулахгүй хусран өнжөөж болно. Ингэх нь унаганы өсөлт хөгжилт зогсонги байдалд орж хатингаршин давжаарах, сул дорой болохоос сэргийлэх боломжтой.

ГҮҮНИЙ ХЭЭЛ ХАМГААЛАХ
Гүү унагалсанаас хойш тарга хүчнээсээ шалтгаалан дунджаар 7-14 хоноод ороо нь орж ихэвчлэн анхны ороонд хээл авдаг.Хээл авсан үеэс эхлэн хээл хамгаалах ажил эхэлдэг. Гүүний хээл хаях гол шалтгаан нь арчилгаа маллагаатай холбоотой. Малын үржлийн биологи, физиологийн үүднээс авч үзвэл гүүний хээл үүсэн бүрэлдэж улмаар өсөж хөгжих явц нь бусад малынхаас өвөрмөц онцлогтой. Гүүнд уураг эхийн бие хоёрыг холбосон эхсийн холбоос маш сул эмзэг байдаг. Өөрөөр хэлбэл хээлийн гаднах судаст бүрхүүлийн дээрх цэлмэнгүүдийг бүрхдэг дан бортгон хучуур эд нь савны салст бүрхүүлийн хучуур эдтэй наалдаж нийлэхээс өөр холбоос байдаггүй.Судаст бүрхүүлийн хэмжээ цэлмэнгээрээ маш жижиг, урт нь 0,5 мм орчим, үзүүртээ жижиг салаануудтай, эхийн савны салст бүрхүүлийн хонхорт шигдэн орсон байдаг.Иймээс гүү арчилгаа маллагааны тохиромжгүй нөхцөлд хээл хялбархан цуцарна. Ялангуяа бэлчээр ус дутагдах, цан хүүрэг цохисон бэлчээрт удаан хугацаагаар байлгах, хөгцөрч муудсан тэжээлээр тэжээх, өлөн буюу ядрааж услах, олноор хашиж шахцалдуулах, өгсүүр газар ширүүн туух, огцом эргүүлэх, элдэв гаж дуу авиа гаргаж цочиролд оруулах, халтирах, их хөлөргөөд хүйтэн усаар услах зэргээс хээл амархан цуцардаг. Хээлтэй гүүг гэнэт үргээж цочрооход түүний бөөрний дээд булчирхайнаас их хэмжээний адерналин / гармон/ ялгарч, улмаар цусны судаснууд, түүний дотор эхсийн судас агшиж, нарийссанаас уургийн бие махбодийн хүчилтөрөгч дутагдана. Ийм байдал олон дахин давтагдвал ураг үхэлд хүрч зулбадаг. Иймд хээлтэй гүүний арчилгаа маллагаа, нутаг бэлчээрийг зөв сонгон тохируулах явдал бол адуу үржүүлэгчдийн хамгийн анхаарч зохицуулбал зохих асуудлын нэг юм.
Гүү дунджаар 11 сар гаруй буюу 335 хоног хээл тээх боловч, энэ хугацаа нь үүлдэр омог, нас, тарга хүч, арчилгаа маллагаа, тэжээллэг, хээлийн хүйс, нутагшил, тухайн адууны онцлог зэргээс шалтгаалан 320-349 хоногийн хэлбэлзлэлтэй байдаг.
Гүүг унагалахаас нь сарын өмнө унага бойжуулах бэлтгэл хангасан байх ёстой. Гүү унагалахаасаа 14-30 хоногийн өмнө дэлэгнэх, умайн амсар улайж памбайх, хөдөлгөөн удаашрах зэрэг шинж тэмдэг илрэх боловч ихэвчлэн унагалахаас 5-7 хоногийн өмнө дэлэн нь чинэрч , хөх нь сарвайх, харуу асгах, зарим үед хөхнөөс уураг , сүү гоожих, дусагнах, гэдсээ харах,сүргээсээ хоцрох зэрэг шинж тэмдэг илэрсэн үед хээлтэй гүүг сүргээс нь ялгаж, гаднаа байлган унагалуулах хэрэгтэй. Гүү ихэвчлэн үүр шөнийн зааг , цаг агаарын таагүй нөхцөлд гадны нөлөөлөл, цачролын улмаас унагалах нь элбэг байдаг.Гүү хэвийн үед 30-40 минутанд унагалдаг.

ГҮҮНИЙ ХЭЭЛ ШАЛГАХ

Гүүний хээлийг аль болох эрт тодорхойлох явдал чухал бөгөөд энэ нь хээлтүүлэгчийг үр ашигтай ашиглах ашиглах бололцоо олгохоос гадна нэгэнт хээл авсан гүүнд тэжээллэг арчилгаа маллагааны нөхцлийг бүрдүүлж, хээл хамгаалах ажлыг оновчтой зохион байгуулсанаар гүү бүрээс унага бойжуулах боломжийг бүрдүүлж өгнө.
Гүүний хээлийг 3 аргаар тодорхойлдог. Үүнд:
1. Рефлексийн арга
2. Гадаад шинжилгээний арга
3. Дотоод шинжилгээний арга/ шулуун гэдсээр шинжлэх/

Рефлексийн арга. Азарга гишгэсэн гүүг 20-25 хоног азаргатай нь хамт байлгаж, дахин ороо илэрч буйг нь шалгана. Дээрх хугацаанд ороо нь ороогүй гүүг хээл авсанд тооцно.
Гадаад шинжилгээний арга. Хээлийн 6 дахь сараас эхлэн гадаад шинжилгээний аргуудаар түүний хээлийг тодорхойлох боломжтой. Гүүг тэгш талбайд зогсоож, ар талаас нь 3-5 м зайнаас харж шинжинэ. Хээлтэй гүүний зөв талын хэвлийн хана буруу талынхаас том доошоо унжиж харагдана. Харин гүү хээлгүй , сувай бол буруу талын хэвлий нөгөө талынхаас том байдаг. Гүүний хээлийг тэмтэрч тодорхойлоход шинжээч хүн түүний зөв талд зогсож, зүүн гараараа гүүний нуруун дээрээс барьж, баруун гараар тойгны үеийн урдуур хэвлийн зөөлөн хэсгийг хүчтэй түлхэж хонхойлгоно. Дараа нь гараа хэвлийгээс хөндийрүүлэхгүйгээр огцом буцааж хээлийн биеийг мэдрэхийг хичээнэ.Энэ зарчмаар хэвлийн зөөлөн хэсгийн голд болон захаар хэд хэдэн удаа тэмтрэлт үйлдэж шинжилнэ. Хэрэв гүү хээлтэй бол түүний хэвлий дотор хатуу бие гарт мэдрэгдэнэ. Тэмтрэлт үйлдсэн хэвлийн ханын зөөлөн хэсэгт хээлийн зүрхийг чагнаж болно.Хээлийн зүрхний цохилт нэг минутанд 130 орчим байдаг.
Дотоод шинжилгааний арга. Гүүний хээлийг үтрээ болон шулуун гэдсээр шинжилдэг. Шулуун гэдсээр шинжлэхээс өмнө гүүг 8-12 цаг сойно. Суйлагч хүн гарынхаа хумсыг шалгаж, ариутгагч шингэнээр гараа угааж, зориулалтын бээлий өмсөж, вазелин юмуу ургамлын тосоор тосолж, гарын хуруунуудаа шөмбийлган шулуун гэдэс рүү аажим шургуулж баасыг нь гаргана. Шинжлэх үедээ шулуун гэдсийг урж гэмтээхгүй ба салст бүрхүүлийг нь шархлуулахгүйн тулд гараа маш болгоомжтой хөдөлгөж ажиллах нь чухал.Гараа аажим урагш ахиулсаар хэвлийн хөндийд оруулахын хамт зөв талын ташаан толгойноос урагш, 4-р харцаганы зүүн дор шандсанд бэхлэгдсэн өндгөвчийг тэмтрэн түүнээс доошхи шандсыг дагуулан гараа буулгаж, савны зүүн эвэрт хүрэх бөгөөд савны хоёр салаалан гарч байгаа газарт ховил үүснэ.Тэндээс гараа буцааж нааш явуулбал шандсыг дамжин баруун өндгөвчинд хүрч болно. Хээл тогтсоноос 30-350 хоногт өндгөвч хэвээр байх боловч савны эвэр нь хэвийн байдлаас 3-4 дахин томорч тод мэдэгдэх бөгөөд савны ховил орчимд мэдэгдэхүйц цэлцэгнэж байдаг. Хээл бүхий эвэр жин ихтэй болох учир яльгүй урагшлахын хамт доошоо болж байрлалаа өөрчилнө. Савны хэлбэр өөрчлөгдөн бөөрөнхийдүү болж, барьж үзэхэд агшихгүй болно.

УНАГА БОЙЖУУЛАХ

Унага төрөхдөө эхийнхээ амьдын жингийн арав орчим хувьтай тэнцэхүйц жинд хүрдэг. Монгол үүлдрийн унага ойролцоогоор 32,9+_1,5 кг жинтэй гарч эхний 3 сард хоногт дунджаар 693 гр –аар жин нэмэгдүүлж, 3 сартайдаа 95,3+_1,2 кг жин татаж, төрөх үеийн жингээ гурав дахин нэмэгдүүлдэг. Харин Будённые + Монгол, Араб +Монгол, Ахалтекин+Монголын эрлийз унага дунджаар 40,2+_0 кг жинтэй гарч өсөлтийн эхний гурван сард хоногт дунджаар 878 гр , гурван сартайдаа 119,2+_0,2 кг жин татаж төрөх үеийн жингээ гурав дахин нэмэгдүүлж байна./Д.Самданжамц/
Дээрх судалгаанаас үзэхэд унаганы өсөлт эхний гурван сард үүлдрээсээ үл хамааран эрчимтэй явагдаж байна. Унаганы гол тэжээл нь эхийн сүү юм. Унага эхээс төрсөний дараа нярай үе нь 2-3 долоо хоног үргэлжилнэ. Унаганы өсөлт хөгжилтөнд эхийн тарга хүч, сүүлэг байдал, бэлчээр тэжээлийн нөхцөл гол нөлөө үзүүлдэг. Тарга тэвээрэг сайтай, ссүтэй гүүний унаганы торнилт илүү сайн байдаг. Нялх унагыг эхийн уурагт нь сайн цатгаж, цаашид эхээ хөхөж байгаа эхэхийг нь байнга ажиглаж байх хэрэгтэй. Хээлтэй гүүг тэжээллэг арчилгаа маллагааны хангалтгүй нөхцөлд байлгавал үр төлийнх нь өсөлт хөгжилт , ялангуяа хөндий ясны өсөлт зогсонги байдалд орсоноос унага харьцангуй богино хөлтэй төрөх ба энэ нь насан туршид нь хадгалагдана.Эхээс төрөх үед унаганы хүйс тасраагүй бол түүнийг хэвлийгээс 5-6 см зайтай тасалж, иодын уусмалаар ариутгана. Ялангуяа эрлийз нялх унага төрөхдөө цагаан хальсаар бүрхэгдмэл гарч, бүтэх тохиолдол их тул чих хамрын салсыг арилгаж цэвэрлэх бөгөөд 20-30 минутанд эхийгээ хөхөх, тэнцэх оролдлого хийнэ. Харин туниа муутай сул дорой байдасны унагыг эхийгээ хөхөхөд нь туслах хэрэгтэй. Гүүнд унагалсаны дараа бага зэрэг ус өгч болох агаад унагалсанаас хойш 3-4 цагийн дараа усалж, 4-5 цагийн дараа зөвхөн өвс тавьж өгнө. Эрлийз унага урд хөл нь ихэвчлэн 70 см-ээс дээш урт байдаг тул толгой нь шууд эгц тонгойж газар хүрдэггүй. Урьд хоёр хөлийн аль нэгийг нугалж өвдөглөх , эсвэл хажуу тийш нь жийж өвс гоочилж эхэлнэ.Монгол унага гурван долоо хоногтойгоосоо өвс, ус гоочилж эхлэдэг ба эрлийз унага бараг арав хоногтойгоосоо өвс гоочилж эхлэдэг. Зуны улиралд эрлийз унага шөнө унтаж, сүргээсээ хоцрох явдал их байдаг тул үе үе эргэж , эхийг нь дагаж сургах хэрэгтэй.Монгол унагыг унтаж байхад нь сэрээхэд эхийгээ үүрсэхийг андахгүй давхиж очдог. Унага эхээс төрсөний дараа 40-45 хоногт эхийн сүүгээр хооллодог. Уураг сүү нь элдэв өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх иммуно бодис агуулахаас гадна нялх унаганы гэдэснээс зунгагийг зайлуулах үүрэгтэй. Ийм учраас нялх унагыг уураг сүүнд нь заавал цатгах хэрэгтэй.Эрүүл чийрэг унага төрсөнөөсөө хойш 30-40 минутын дараа тэнцэж эхийгээ хөхнө. Эх нь сүү сайтай бол бэлчээрийн маллагаанд байдаг монгол үүлдрийн унага хоногт дунджаар 0,6-07 кг, бусад үүлдрийнх 0,8-1,2 кг –аар жин нэмдэг.Унаганд нэг кг жин нэмэгдүүлэхийн тулд ойролцоогоор 10 л сүү шаардлагатай байдаг.Эрүүл чийрэг унага дунджаар хоногт эхийгээ 25-30 удаа,заримдаа 50 удаа хүртэл хөхдөг. Унага 3 сартайгаасаа эхлэн эхийгээ өдөр 1-2 удаа хөхөх ба энэ үед эхлээр нь байлгавал унаганы өсөлт хөгжилт хэвийн явагдана. Унаганы хөхүүлүе 6 сар хүртэл үргэлжилнэ. Энэ хугацаанд унаганы тэжээл боловсруулах эрхтэний хөгжилт хэвийн явагдаж, цаашид эхийн сүүг бэлчээртэй хослуулан бие организмд шаардагдах шимт бодисынхоо хэмжээг ханган амьдрах чадвар эзэмшдэг.

 


Top