Монгол адууны туурайны хэлбэр, бүтэц
Манай малчин ардууд олон үеийн турш хийсэн ажиглалтынхаа үр дүнд морь таних талаар арвин их туршлага хуримтлуулжээ. Монголчуудын адуу эдлэх соёлын дээд нь хурдан морь шинжих, уях, засах явдал юм. Хурдан морины гол шинжүүдийн нэг бол туурайн хэлбэр байдаг. Монгол адууны туурайн талаар урьд нь хийгдсэн судалгаа одоогоор байхгүй.
Иймээс адуу судлаач, МУ-ын зөвлөх малзүйч Д.Самданжамц /2008 онд / монгол адууны туурайны хэлбэр, хэмжээг байгаль цаг уурын бүс бүслүүрийн онцлогоос шалтгаалан харилцан адилгүй болохыг хулангийн туурайтай харьцуулан судлажээ.
Хурдан морийг шинжих гадаад шинжид туурайн шинж гол үүрэгтэй байдаг. Туурайг лавай аяган, махан, шувууны хумсан, сарлагийн туурай гэх мэтээр дотор нь хувааж үздэг.
Туурай нь хөлийн үзүүрийн 3 хэсэг яснаас тогтоно. Үүнд: туурайн яс, богино шивнүүр яс, өсгийн яснууд байна. Туурай нь эвэр хана, эвэр ул, гахай зэргээс бүрдэнэ. Эвэр хана нь туурайн урьд ба хажуу талыг бүрхэж ар талдаа дотогш хумигдан туурайн өсгийн хонхрыг буй болгоно. Эвэр улны шаантаг маягийн сэтэрхий рүү ороомог хананы хоорондуур орсон шаантаг хэлбэртэй бүтцийг гахай гэнэ. Эвэр хана нь гөлгөр, гялтгар байх ёстой ба түүний урд тал нь хэвтээ шугамнаас урд хөлд 50 хэм, хойт хөлд 60 хэм орчим хазайсан байдаг.
Адууны туурай хэвийн хэлбэртэй байхаас гадна янз бүрийн согог дутагдал тохиолдож байна. Үүнд:
• Налуу хэлбэрийн /далбан/ туурай. Энэ доод хэсгээрээ өргөсөж, сунан далбайж ажил эдэлгээний явцад сунаж хэлбэр, хэмжээ нь өөрчлөгддөгөөс гадна зөөлөн элс, намгархаг чийгтэй хөрстэй нутгийн адуу болон болхи бие цогцостой адуунд элбэг тохиолдов.
• Босоо цомбон туурай. Хөнгөн хэвшлийн буюу хурдны адуунд тохиолдоно.
• Нарийн туурай. Энэ нь туурай хоёр талаасаа шахагдаж, нарийссан хэлбэртэй болдог.
• Туурайд шим тэжээлийн бодис дутагдсанаас голдуу цагираг үүсэх, туурайн эвэр зөөлрөх, өмрөх, хугарах, хуурайших, хэврэгших , өнгөө алдах гэмтэл согогууд тохиолдож байна.
• Туурайн нилээн эмзэг хэсэг болох гахай гэмтэх, үрэвсэх зэргээс ажил эдэлгээний чадварыг бууруулдаг учир ул, гахай орчмыг байнга шалгаж арчилж байх хэрэгтэй.
Бидний хийсэн судалгаагаар Монгол адууны туурай нь байгаль цаг агаарын нөхцөл, бэлчээрийн байдал, хад асга, ус бэлчээр, хөрсний хатуу зөөлөн зэрэг олон зүйлээс шалтгаалан харилцан адилгүй хэлбэр дүрстэй байдаг нь тогтоогдлоо. Үүнд:
• Баруун болон хангайн бүсийн нийт адууны 75-80 хувь нь бат бөх цомбон туурай, гүн гахайтай.
• Төвийн бүсийн нийт адууны 60 орчим хувь нь далбагар хэлбэрийн туурай, гүн биш гахайтай.
• Говийн болон гол мөрөнд ойролцоо байдаг нутгийн адуу нилээд сунасан далбагар туурайтай, гүн биш уртавтар гахайтай байв.
Монгол адууны туурайн гахайн урт нь туурайныхаа 2/3-той дүйхүйц урттай, гүн нь 0,8-1,5см байна. Монгол адууны туурайг хулангийн туурайтай харьцуулахад:
Монгол адууны болон хулангийн туурайг харьцуулсан зарим үзүүлэлт
д/д Үзүүлэлт
Монгол адуу Хулан
1 Туурайн өндөр, см 4.5-5.0 5.5
2 Туурайн гүн, см 0.9-1.5 2.5
3 Туурайн урт, см 8.0-13 9.5
4 Туурайн өргөн, см 7.4-14 6.0
5 Гахайн урт, см 7.0-9.0 6.5
6 Туурайн хэлбэр Цомбон, далбагар Гонзгойдуу лавай
Адууны туурай нь тулгуур эрхтнийг газартай харьцахад гол үүрэг гүйцэтгэнэ. Манай орны нийт адуун сүргийн 60 шахам хувь нь оршдог баруун болон хангайн бүсийн адууны туурай тухайн нутгийн байгаль цаг уурын онцлог нөхцөл байдлаас шалтгаалан ихэвчлэн 5,5-6,0 см өндөр цомцгор, цомбон туурай, 7,0-9,0 см урт, 1,5-1,8 см гүн гахайтай, бат бөх туурайтай байхад төвийн бүс, говь, гол мөрөн, ус чийг ихтэй нутгийн адууны туурай далбагар 35 см-ээс дээш тойрогтой, хойд хөлийн туурайны тойрогны хэмжээ урд хөлийнхөөс 1,0-1,5 см-ээр бага байгаа нь ихэвчлэн байгалиас заяасан зохицолдолгоороо цастай бэлчээр ашиглах, өвс ургамлын үндэс ухах, ус шавар зэргийг урд хөлөөрөө цавчих үйлдэл хийдэгтэй холбоотой.
Харин Хулан бол монгол адуунаас 0,8-1,0 см илүү гүн гахайтай, лавай хэлбэрийн далбагар биш туурайтай, туурайны тойрог нь 10 см-ээр бага байгаа нь цас, шавар, устай бэлчээрт идэшилдэг, ихэвчлэн хуурайвтар соргог өвс ургамалтай, сэрмүүн тал хээр, говьд нутагладагтай холбоотой байж болох талтай.
Янз бүрийн насны монгол адууны туурайн хэмжээ /см/
д/д Адууны зүс, нас Туурайн хэмжээ, см
Тойрог Урт Ташуу урт
Туурайн өргөн
Туурайн өндөр Гахайн өргөн Гахайн гүн Гахайн урт
Урд хөл Хойд хөл Баруун Зүүн
1 Хээр гүү 38 37 11.5 11.5 12 12 7.5 7.0 0.9 7.0
2 Хүрэн шүдлэн 33.5 33.0 8.5 8.5 10 10 7.0 7.0 1.5 7.0
3 Ухаа гүү 42.5 40.5 12 12 13 14 8.0 8.0 1.5 9.0
4 Хул гүү 39 - 10.5 10.5 12 11.5 8.0 7.5 1.5 7.0
5 Хонгор халзан азарга 35.0 34.5 9.5 9.5 11 10 7.5 6.0 1.3 7.0
6 Буурал сарваа /охин/ 27 26 7.5 7.5 8.0 7.2 6.0 5.0 1.0 5.0
7 Саарал сарваа /охин/ 26.5 25.0 7.0 7.0 8.0 8.0 6.0 5.5 1.0 4.5
Монгол адууны туурайн хэлбэр, хэмжээ нь байгаль цаг уурын нөхцөл, нас хүйс, газар зүйн байршил зэргээс шалтгаалан харилцан адилгүй байдаг. Монголчууд хурдан морь шинжихдээ туурайг гадна шинжийн нэг гол үзүүлэлт болгон авч үздэг.
Туурай цомбон, хэт гүн бус гахайтай байвал илүү сайн гэж үздэг. Учир нь туурайн тойрог далбан бус бага байх тусам газартай хөнгөн харьцаж, түлхэлтийн хүч бага зарцуулдаг талтай.
Судлаачийн ажиглалт болон уяачид, морь шинжээчид манай орны нөхцөлд сарлаган туурайг хамгийн зохимжтой, сайн гэж үзжээ. Сарлаган туурай нь бүдүүн богино, амсраараа хөмөргүү, ирмэг хурц, ялихүй зууван агаад өсгийн зүгт сэтэрхий, гахай гүн, хатингар, ерөнхий хэлбэр нь далбагар биш том байна. Бас галуун сагагтай морь хурдан байдаг. Галуун сагаг хоёр янз. Давхихаараа босдог галуун сагагтай морины хурд буурдаггүй сайн.
Жишээ нь Улсын наадамд түрүүлж, айрагдаж байсан Төв аймгийн Баянжаргалан сумын Даваанэрэн начингийн хүрэн халзан азарганы хөл, туурай ийм болно. Давхихаараа улам налдаг галуун сагагтай бол хөлд ачаалал ирж, амархан цуцдаг тул муу. Учир нь ийм адуу тун амархан маахайлдаг. Хойт хөлийн хүч авч шидсэн их биеийнхээ хурд, даралтыг урд хөл нь тогтоож дийлэхгүй учраас маахайлна.
Ялангуяа уруу газар татвал их осолтой. Богино сагагтай морины хөл бат бөх чийрэг тул барагтай бол маахайлахгүй. Мөн туурайны ширхэг хөндлөн тэгшхэн байвал сайн байдаг.
Уяачид, морь сонирхогчид туурайг шинжихдээ заавал ойрын зайд давхил хийлгэж, туурайны хумслалт, тавилт, сагагны босолт, налуу зэргийг сайтар ажиглах хэрэгтэй.
Монгол адууны хурдлах чадварт бэрэвхийн /сагаг/ үе, хуруу /хагд/ ясны хэмжээ, байрлал чухал нөлөө үзүүлдэг. Монгол адууны бэрэвхийн /сагаг/ өндөр дунджаар 10,3-11,0 см байдаг бол сүүлийн 3 жил улс, бүсийн наадамд түрүүлж, айрагдсан морьдод хийсэн судалгаагаар бэрэвхийн /сагаг/ өндөр дунджаар 11,5-12 см байна.
ОХУ-д хийсэн судалгаагаар бэрэвхийн /сагаг/ 15см-ээс илүү бол хуруу ясны цуцаа ихтэй, өөрөөр хэлбэл биеийн жингийн ачааллыг даах чадвар муутай болж байна гэсэн үг. Харин 7-8 см-аас бага өндөр бэрэвхийтэй морь хааяа тохиолддог үүнийг согог гэж үздэг.
Бэрэвхий буюу хуруу яс эгц босоо биш, ялимгүй налуу байрлалтай байвал газарт тулах хүндийн жин ба давхилтын улмаас туурайд ирэх ачаалал, хүчийг зөөллөж сааруулдаг тул сайн талтай.
Хурдан адууны хөл, туурайд гэмтэл бэртэл, элдэв согог суулгахгүйн тулд давхил, дасгал, сунгаа уралдаан зохион байгуулах газрыг урьдчилан сайн үзэж, засаж тэгшлэх, хальтиргаа гулгаагүй болгосны дараа уралдах хэрэгтэй. Нөгөө талаар морь эргэх, татах газарт огцом, ширүүн хүчтэй хөдөлгөөн, ачаалал их байдаг тул хонхор хотгор, дов сондуул, гуу жалга, хайрга чулуугүй, зөөлөн хөрстэй, тэгш тал газрыг сонгох нь зүйтэй.
Монгол адууны 60 шахам хувь нь байдаг. Баруун болон Хангайн бүсийн адууны туурай тухайн нутгийн байгаль цаг уурын нөхцлөөс шалтгаалан 5,5-6,0 см өндөр, цомцгор, цомбон туурайтай, 7,0-9,0 см урт, 1,5-1,8 см гүн гахайтай байхад Төвийн болон Говийн бүсийн адууны туурай далбагар 35 см-ээс дээш тойрогтой, хойд хөлийн туурайны тойрогны хэмжээ урд хөлийнхөөс 1,0-1,5 см-ээр бага байна. Хулангийн туурай монгол адууныхаас 0,8-1,0см-ээр илүү гүн гахайтай, лавай хэлбэрийг туурайтай, тойрог нь 10 см-ээр бага байна. Монгол адууны туурайны гахайн урт нь туурайныхаа 2/3-тай тэнцүү байна.
Эх сурвалж: Ухаантай морь сэтгүүл
